drevni grad svac

[banebeograd]

forumi tvorca grada

Mr Maksut Dž. HADŽIBRAHIMOVIĆ:
ANTIČKI I SREDNJOVJEKOVNI GRAD SVAČ



Istraživanje drevnog grada Svača, središta nekadašnje istoimene episkopije, obavljeno je 1985. godine i otkrilo bogate romansko - slovenske kulturne slojeve koji svjedoče o njegovom desetovjekovnom trajanju i povijesnom značaju. Iz lista "Doclea", glasila Dukljanske akademije nauka i umjetnosti, prenosimo rad mr Maksuta Hadžibrahimovića u kome su potanko izneseni rezultati tih ispitivanja.



Svač je vjerovatno osnovan početkom šestog vijeka i može se povezati sa Justinijanovim graditeljstvom


Iskopavanjima sondažnog karaktera i episkopskom gradu Svaču istraženi su fortifikaconi elementi, sakralni objekti, a u manjoj mjeri i stambeni objekti. Na osnovu rezultata ovih istraživanja tokom oktobra-novembra 1985. godine, omogućeno je izdvajanje pojedinih etapa u razvoju grada.
Svač (Šas) se nalazi oko 25 km sjeveroistočno od Ulcinja i smješten je na uzvišici od oko 80 m nadmorske visine, između jezera na jugu i plodne ravnice na sjeveru kojom je prolazio put prema Skadru, važnom ekonomskom, vojnom i kulturnom centru oblasti. U tom geostrategijskom kontektu treba sagledati i funkciju utvrđenja na Svaču. To je jedno od niza manjih utvrđenja koja su činila spoljnji odbrambeni pojas oko važnog uporišta u Skadru.
Bedemi sa kulama opasavali su vrh stjenovite kose zahvatajući površinu od 1, 2 ha. Prateći prirodan pad terena, bedemi su obrazovali prostor nepravilnog pravougaonog oblika dužine 230 m po osi istok-zapad i širine oko 58 m po pravcu sjever-jug. Pristup je moguć samo sa sjeverne strane gdje se na blagoj padini razvilo podgrađe. Na rastojanju od 7 metara od sjevernog bedema nalazi se još jedan, doduše slabo očuvan, spoljnji bedem koji je trebalo da olakša odbranu ovog, najugroženijeg dijela utvrđenja. Zapadni i istočni bedem sa četvorougaonim kulama, sličnog oblika i položaja, djelimično su sačuvani. Sa južne strane je stjenovita litica na čijem su obodu uočljivi tragovi bedema i južne kule koja je kontrolisala put ka jezeru. Glavni ulaz u utvrđeni dio grada nalazio se na središnjem dijelu sjevernog bedema. Odatle je polazila osnovna komunikacija koja je uslovila raspored brojnih objekata u okviru bedema. Unutrašnje urbano ustrojstvo ukazuje da je postojala i komunikacija pravca istok-zapad. Djelimično sačuvani zidovi na brežuljku, sjeverozapadno od utvrđenja, mogli bi da predstavljaju ostatke bedema podgrađa.
Svač je vjerovatno osnovan početkom VI vijeka, i može se povezati sa Justinijanovom graditeljskom aktivnošću. Zatvoren sloj sa materijalom iz VI-VII vijeka konstatovan je u sjeveroistočnom uglu utvrđenja. Vjerovatno je u ovom periodu nastao sjeverni bedem na istoj liniji u kojoj je i do danas očuvan. Pravac pružanja istočnog i zapadnog bedema utvrđenja iz VI vijeka nije ustanovljen, možda su i oni uklopljeni u bedem kasnijih fortifikacija na ovom prostoru.
Nalazi grnčarije iz sondi na utvrđenju ukazuju da se romejsko stanovništvo održalo na Svaču do IX-X vijeka. To potvrđuje i materijal iz grobnice u blizini crkve Sv. Marije u podgrađu. Radi se o dvjema grobnicama zidanim od kamena sa malterom u kojima su pokojnici sukcesivno sahranjivani. U takvim okolnostima nemoguće je izdvojiti grobne cjeline, a materijal je prilično heterogen u pogledu hronologije. Otkrivena su dva krčaga sa trolisnim otvorom u obliku ptice i stilizovanog lava; nađene brojne perle različitog oblika od staklene paste, bronzane i gvozdene karičice, prstenje od bronze sa proširenom glavom sa urezanim ukrasom, bronzane naušnice sa kukicom za zatvaranje, kakve se često srijeću na području Dalmacije, kao i gvozdeni noževi i kresiva. Za ove sepulkralne građevine vezuju se i nalazi pravougaone pređice sa urezanim ukrasom na ivici, tri primjerka kopči tipa Korint i kopča tipa Bolonja. Najmlađem horizontu sahranjivanja u ovim grobnicama pripada prsten sa kupastom glavom koji je karakterističan za prostor istočnog i srednjeg Balkana u periodu X-XII vijek.
Sud ukrašen urezanim talasastim i vodoravnim linijama, koji se može datirati u VII-IX vijek, kao i ulomci posuda sličnog oblika, fakture i dekoracije na utvrđenju ukazuju na prisutvo Slovena na Svaču i njihov zajednički život sa Romanima (I. Pušić, Slovenska nekropolja u Kamenom, Boka 4, Herceg-Novi, 1972. 61-68.).
Sljedeći kulturni sloj XI-XII vijeka hronološki je opredijeljen na osnovu ulomaka vizantijskih amfora i uobičajenog slovenskog kuhinjskog posuđa. Utvrđenje je zadržalo iste unutrašnje dimenzije, ali je ojačano obnovom sjevernog bedema i izgradnjom dvije polukružne kule. Moguće je za ovu fazu vezati i izgradnju kapija koje su branile prilaze gradu sa sjevera i juga.
Ova faza obnove na Svaču je sinhrona vremenu uspona Dukljanske države. Relativno često pominjanje Svača u izvorima tog perioda ukazuje na njegov značaj (L. Thalloczy - C. Jireček - E. Šufflay, Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia L-II, Vindobonnae 1913-1918, 18-19; T. Smičiklas, Codex diplomaticus regni Croatae, Dalmatae et Slavoniae II, 1904, 335).
Periodu XII vijeka vjerovatno pripada većina crkvi iz podgrađa čije se ruševine i danas vide. Među njima najzanimljivija je crkva ispod sjevernog bedema čiji su zidovi očuvani u visini od 2,5 m. Nalazi fresaka u sloju ukazuju da je bila živopisana.


Grad Svač osnovan je još u ranovizantijsko doba, a trajao je gotovo bez prekida sve do pojave Turaka


Poznosrednjovjekovni Svač ima tri sloja - najstariji sloj prve polovine XIII vijeka prisutan je u cijelom predziđu sjevernog bedema u njegovoj istočnoj polovini. Nastao je po podizanju predziđa, a zatvoren je njegovim rušenjem. Do ove obnove je došlo u kratkom periodu poslije Nemanjinog zauzeća Svača, a prije mongolske najezde sredinom vijeka, kada je grad doživio najveća razaranja. Sjeverni bedem je na zapadnoj polovini, u dijelu gdje je uz njega prislonjena mlađa četvorougaona kula, takođe pretrpio obnovu. Materijal ovog doba - uglavnom keramički - teško je razdvojiti od onog iz poznijih srednjovjekovnih slojeva. U većem broju je zastupljena gleđosana, dosta raznovrsna keramika koja je izgleda uvožena iz raznih radionica u Primorju. U sljedećoj fazi najveće obnove, u periodu poslije mongoloskog upada, a najkasnije do početka XIV vijeka izvršena su nova ojačanja uslovljena i novom tehnikom ratovanja. Tada je podignuta četvorougaona kula na sjevernom bedemu, a u isto vrijeme su obnovljeni ili iznova podignuti istočni i zapadni bedem sa takvim, većim kulama. Sjeverozapadni ugao gdje je nekada bila kula sada je prezidan. Predziđe je obnovljeno i tom prilikom je u okviru njega podignuta manja crkva sa polukružnom apsidom koja je dala jasnu stratigrafsku sliku. Njeni temelji leže direktno na prvobitnom podu unutar predziđa, a između njega i poda crkve formiran je sloj sa ulomcima keramike koja ga datuju.
Nalazi površinskog sloja, nastalog poslije ove obnove pripadaju XIV i XV vijeku, kao i većina stambenih objekata vidljivih danas na terenu. Pored keramike primjećuje se prisustvo uvezenih lonaca, uglavnom mletačkog porijekla. Brojan je nakit, bronzano prstenje i obične bronzane karičice otvorenih krajeva, česti su noževi, vrhovi strelica sa tulcem i koplja, ključevi, djelovi šarki, mamuze i sl, kao i djelovi staklenih čaša.
Posebno treba izdvojiti nalaze iz sondi otvorenih u crkvi Sv. Jovana koji su nešto mlađi, a nalaženi su uz dislocirane kosti pokojnika iz grobnica unutar crkve. Djelovi zidova ispod temelja današnje crkve ukazuju na postojanje starijeg sakralnog objekta čiju namjenu i datovanje određuje komad preromaničke plastike. Kula četvorougaonog oblika u istočnom dijelu ukazuje na gotičku dogradnju crkve. Sv. Marije, čija se gradnja vezuje za ime kraljice Jelene Anžujske. Ovo je najveća i najljepša crkvena građevina grada očuvana u svojoj gotičkoj fazi, ali je svakako imala stariju - romaničku na koju ukazuju djelovi arhitektonske plastike i komadi živopisa nađeni u trpancu.
Istraživanja (1985) su najvećim dijelom bila usmjerena na gornji grad, a potom i na veliko sjeverno podgrađe. Razlog za tako usmjerena istraživanja je u pretpostavci da je utvrđeni dio grada imao najintenzivniji život, te da će se otkriti i najviše podataka.
Najstariji nalazi sa Svača pripadaju praistorijskom dobu. Ulomci praistorijske grnčarije nalaženi su uvijek u najnižem sloju u crvenkastoj zemlji koja leži među udubljenjima i otvorima u stijeni. Iako je zastupljena praistorijska grnčarija iz različitih epoha, ni na jednom mjestu nije razdvojena slojevima. Na istočnom kraju sektora II, nađeno je par ulomaka grnčarije ukrašene noktima, koja bi mogla pripadati ranom neolitu. Na isto vrijeme ukazuju komadi kvarca i sileksa. Na tom mjestu nađena je i eneolitska grnčarija, a kao da istom vremenu pripadaju nalazi iz rova u gornjem gradu, ili su nešto mlađi, iz bronzanog doba. Najbrojniji su nalazi gvozdenodobne grnčarije, nađeni u nekoliko rovova i u gornjem gradu i u velikom podgrađu. To ukazuje da je na položaju srednjovjekovnog grada nekada postojala gvozdenodobna gradina. To kao da potvrđuju neki suhozidi građeni od krupnog protesnog kamena. Takav kamen pojavljuje se u nekim zidovima poznosrednjovjekovno g Svača.
Neki ulomci helenističke grnčarije, nađeni na padinama istočno od Svača, ukazuju da bi helenistički sloj mogao postojati u sjevernom predgrađu. Isto važi i za rimsko doba, nekoliko ulomaka crvene i žute boje, od posuda tankih zidova, nađeno je u gornjem utvrđenom gradu i na velikom podgrađu na sjevernoj padini ispod grada, a mogli bi biti rimski.
Srednjovjekovni grad Svač osnovan je u ranovizantijsko doba, a trajao je gotovo bez prekida života sve do pojave Turaka, odnosno približno do osvajanja Skadra ili nešto kasnije.


Jedna od najvećih obnova Svača uslijedila je poslije najezde Mongola, najkasnije do početka IV stoljeća



Zatvoren sloj, VI - ranog VII vijeka, otkriven je na dva mjesta, u sjeveroistočnom uglu gornjeg grada. Jasno izdvojen sloj u oba slučaja je datovan grnčarijom, koja je bila jedno od osnovnih mjerila za vremensko i kulturno opredjeljenje slojeva. U sjevernoistočnom uglu naredni sloj pripada X - XI vijeku, a na površini su poznosrednjovjekovni slojevi. Na ranovizantijski sloj naliježe sloj VII vijeka, zatim nedovoljno jasno određen sloj VIII - XII vijeka, a gore su još dva poznosrednjovjekovna sloja.
Iz vremena od VII - VIII do XI - XII vijeka nije ustanovljen nijedan zatvoren sloj pouzdano završen razaranjem. Iznad kulturnog sloja VII - VIII vijeka, otkriveni su ostaci ukopa (poluukopana kuća?) iz IX - X vijeka. Iznad ukopa nalazio se sloj datovan djelovima jedne amfore u IX - X vijek, dok površinski nalazi pripadaju poznom srednjem vijeku. Zatvoren sloj otkriven je i na podu crkve sa travejima. Po malobrojnim nalazima, taj sloj mogao bi se datovati u XII vijek.
Poznosrednjovjekovno m Svaču odgovaraju tri sloja. Najstariji, iz prve polovine XIII vijeka, ustanovljen je u cijelom predziđu ispred istočnog dijela sjevernog bedema. Sloj je nastao poslije izgradnje predziđa, a zatvoren je njegovim rušenjem. Predziđe je obnovljeno, a nalazi iz površinskog sloja nastalog poslije toga, pripadaju XIV i XV vijeku, odnosno sloj je poremećen. Slojevi XIV vijeka pouzdano su izdvojeni u pomenutom prostoru, četvorouganoj kuli na sjevernom bedemu i u jednom rovu i predziđu ispred zapadnog dijela sjevernog bedema.

Građevine

Najobimnija istraživanja obavljena su na utvrđenju, zatim su sve vidljive crkve sondirane, dok je broj istraživanih stambenih zgrada neznatan. Najstariji otkriveni dio utvrđenja, nastao je u VI vijeku, najvjerovatnije negdje od vlade Anastasija do vlade Justinijana I. Tom vremenu pripada sjeveroistočni ugao utvrđenja, sa sjevernim bedemom, poprečni zapadni bedem, koji ukazuje da je tu vjerovatno postojala kula. Vjerovatno je cio sjeverni bedem nastao u isto vrijeme, ali pravac prostiranja istočnog i zapadnog bedema za sada nije ustanovljen. Sljedeća faza utvrđenja pripada XI - XII vijeku. Tada je sjeverni bedem obnovljen, a podignuto je i nekoliko novih kula. Na jugoistočnom uglu sačuvan je dio ulaza u kulu, iz istog vremena je puna polukružna kula na sjevernom bedemu, kao i djelovi kule na sjeverozapadnom uglu, a po svoj prilici i djelovi kapije na sredini sjevernog bedema. Iz istog vremena mogla bi biti i građevina koja je branila prilaz u grad sa juga.
Poslije Nemanjinog zauzimanja Svača, a prije mongolske najezde, utvrđenje je obnovljeno a ispred sjevernog bedema podignuto je predziđe, pouzdano datovano na istočnoj strani. Jedna od najvećih obnova uslijedila je poslije mongolske najezde, najkasnije do početka XIV stoljeća. Pored obnavljanja već postojećih zidina, tada je podignuta četvorougaona kula na zapadnom dijelu sjevernog bedema, sadašnji istočni bedem sa četvorougaonom kulom. U isto vrijeme obnovljen je ili iznova podignut zapadni bedem, a vjerovatno je i on imao na sredini četvorougaonu kulu. Na mjestu velike crkve u gornjem gradu, posvećenoj Sv. Jovanu, ranije se nalazila nešto manja crkva. Njeni temelji otkriveni su u četiri sonde u unutrašnjosti crkve. Izgleda da je to bila jednobrodna građevina, možda podijeljena travejima. Samo na osnovu jednog ulomka mermerne plastike, nađenog zapadno od ckve, ova starija građevina mogla bi se datovati u XI vijek. U zapadni zid crkve Sv. Jovana uzidani su komadi plastike koji su svakako stariji. Na sadašnjoj crkvi vide se dvije osnovne faze, pored niza opravki. Starija crkva je imala četvorougaonu apsidu, a potom je u nju ubačena polukružna apsida.
Crkva u sjevernom predziđu, podignuta je prilikom obnavljanja predziđa, znači između mongolske najezde i početka XIV vijeka. Naime, njeni temelji leže na prvobitnom podu unutar predziđa, a između toga poda i poda crkve, u visini njenih temelja, otkriven je sloj sa ulomcima grnčarije i kostiju.
U sjevernom podgrađu istraživano je sedam crkava, od kojih su tri na stijenama ispod gornjeg grada, dok su ostale u podnožju. Mala crkva sa poprečnim travejima, očuvana skoro do krova, nalazi se ispod četvorougaone kule na sjevernom bedemu. Po osnovi i načinu zidanja, ova crkva je nastala u XI - XII vijeku. U njenom istočnom dijelu otkrivena je veća količina palog živopisa, koji se mjestimično sačuvao i na zidu. Na njenom prvobitnom podu otkriven je sloj sa sitnim nalazima, nastao vjerovatno u prvoj polovini XII vijeka, u koji je kasnije vršeno ukopavanje grobova. Crkva je zasuta šutom sa nalazima XIV - XV vijeka. Druga crkva, mala i jednobrodna, nalazi se približno ispod crkve u predziđu, na visokoj stijeni.


Sprovedena istraživanja u Svaču nijesu otkrila pouzdane ostatke crkvi iz ranovizantijskog doba


Istraživanje drevnog grada Svača, središta nekadašnje istoimene episkopije, obavljeno je 1985. godine i otkrilo bogate romansko - slovenske kulturne slojeve koji svjedoče o njegovom desetovjekovnom trajanju i povijesnom značaju. Iz novog broja "Doclea", glasila Dukljanske akademije nauka i umjetnosti, prenosimo rad mr Maksuta Hadžibrahimovića u kome su potanko izneseni rezultati tih ispitivanja.
Kao i prethodna ima polukružnu apsidu, a može se datovati samo okvirno u XIII - XIV vijek. Ni prilikom sondiranja treće crkve na padinama istočno od gornjeg grada, nijesu otkriveni nalazi koji bi je pouzdanije datovali. I ona ima samo jednu fazu zidanja, a po izgledu zidova i otiscima skele u njima, nastala je negdje u drugoj polovini XII - XIV vijeka.
Četiri posljednje crkve poređane su u nizu, očigledno duž neke ulice. Najniža crkva je dvojna, odnosno to su dvije jednobrodne građevine sa polukružnim apsidama. Starija crkva podijeljena je pilastrima na tri poprečna traveja, a na njen sjeverni zid naslonjena je mlađa crkva iste dužine. U obje crkve ustanovljen je samo jedan sloj rušenja. Od pokretnih nalaza značajan je samo jedan dio natpisa otkriven na površini šuta u gornjoj, starijoj crkvi, u kome se spominje crkva Sv. Dimitrija. Navodno je u ovoj crkvi nađen ranije dio natpisa u kome se spominje Sv. Irinej, a koji se sada nalazi u muzeju u Ulcinju. Samo po osnovi, starija crkva može se datovati u XI - XII vijek.
Dvije naredne crkve takođe su manje jednobrodne građevine sa polukružnim apsidama, ali su na obje zapažena preziđavanja, odnosno tragovi starijih građevina. Kod prve, otkriveni su sa spoljne strane zapadnog i južnog zida uporedni zidovi na malom rastojanju. Zbog male istražene površine nije ustanovljeno da li se radi o nekoj starijoj crkvi, ili nekom drugom objektu. Nalazi grnčarije ne omogućavaju bliže datovanje tih zidova, jer su slojevi poremećeni ukopavanjem grobova. Na drugoj crkvi, preziđivanje je zapaženo na zapadnom zidu, na vratima. Ispred zapadnog zida otkriven je novac prve polovine XIII vijeka, koji bi ukazivao da je crkva najkasnije tada podignuta. U istočnom dijelu crkve nađena je arhitektonska plastika, koja pripada nekoj starijoj crkvenoj građevini.
Crkva Sv. Marije je najveća i posljednja crkva. Sadašnja crkva svakako je podignuta na mjestu stare crkve, o čijoj se osnovi ne može ništa pouzdano kazati, zbog malog obima istraživanja. Na sjevernom zidu sadašnje crkve uočljiva su preziđivanja, a posljednje je ono kada su zazidani naknadno napravljene strelnice, u vrijeme turskog nadiranja. Tragovi starije građevine otkriveni su u temelju južnog zida, na kome su uočljive dvije faze zidanja. Zapadno od sjeverozapadnog ugla crkve otkriven je splet zidova sa grobnicama, među kojima za sada nije moguće razabrati da li neki pripada starijoj crkvi.
Neki stariji zid, uspravan na južni zid crkve, otkriven je u dužini od oko 7 m. Pošto u sondi istočno od jugoistočnog ugla četvorougaone apside nijesu otkriveni ostaci starijih zidova, apsida sadašnje crkve podignuta je ili istočnije ili sjevernije od apside nekadašnje crkve. Na postojanje starije crkve ukazuju, pored komada starije plastike uzidane u portal i nađene u šutu, ulomci živopisa koji se vide u trpancu sjevernog zida četvorougaone apside. Ti ostaci živopisa najbliži su živopisu iz male crkve sa poprečnim travejima. Boje se slike Bogorodice sa djetetom iznad zapadnog portala, najviše odgovaraju ostacima živopisa iz crkve u predziđu i male crkve ispod nje.
Kao što se vidi, pouzdani ostaci crkvi iz ranovizantijskog doba nijesu otkriveni. Po komadima plastike, ranovizantijska crkva mogla se nalaziti ispod crkve Sv. Jovana, a da je potom u XI vijeku dobila nov mermerni crkveni namještaj. Neka bazilika VI stoljeća mogla se nalaziti i ispod crkve Sv. Marije, sudeći po komadu plastike nađenom u šutu koji pripada ili tom vremenu ili romanici. Nije isključeno ni da ostaci građevine, sjeverozapadno od Sv. Marije, pripadaju nekoj crkvi ranovizantijskog doba.
Među stambenim zgradama, istraživane su samo dvije sa jasno određenim svim zidovima, obje u gornjem gradu. Zgrada sa dvije prostorije uz sjeverni bedem, podignuta je u poznom srednjem vijeku. U njoj je otkriven samo tanak sloj iz vremena njenog napuštanja, odnosno rušenja, koji pripada XV vijeku. U zgradi ispod nje, sa podjednako dobro očuvanim zidovima, završio se život u isto vrijeme. Na osnovu slojeva otkrivenih u njoj, ona je nastala negdje na prelazu iz XIV u XV vijek, na mjestu gdje je postojala zgrada nešto različite osnove, iz XIII - XIV vijeka. Isto je orijentisana, a njen zapadni zid je sa spoljne strane, a južni sa unutrašnje strane nove građevine. Zidove više zarušenih zgrada u istočnom dijelu gornjeg grada, po pravilu prate pokretni nalazi stariji od XV vijeka. To ukazuje da su zgrade dobro očuvanih zidova istovremeno i najmlađe, da su podignute vjerovatno poslije kraja XIV vijeka. To se prije svega odnosi na one okrenute po osi jug-sjever.
Među građevinama značajna je još jedna, vjerovatno stambena, otkrivena u sjevernom podgrađu, ranije spomenuta. U njoj su dvije grobnice, te nije isključeno da je bila crkva. To za sada nije moguće ustanoviti, jer joj istočna strane nije istražena, ali po površini tla kao da nije imala apsidu.


Popločani krug na kome je ložena vatra i jama sa ostima iz VI i VII vijeka, bili su kultno mjesto



Od zgrade je otkriven zapadni zid sa oba ugla. Imala je pod od sitnog kamena pokrivenog malterom. Sa njene zapadne strane otkriven je kulturni sloj sa nalazima grnčarije, koji njenu upotrebu datuju u kraj VI - rani VII vijek. Sa njene južne strane otkrivena je kružna površina pokrivena kamenim pločama, na kojima je ložena vatra, a uz tu površinu nalazila se jama sa životinjskim kostima i grnčarijom kasnog VI - ranog VII vijeka. S obzirom na istovremenost sa nalazima iz grobnica, ovo može biti samo neko kultno mjesto, što bi bio jedinstven slučaj za to vrijeme. U zapadni ugao prostorije ugrađena je grobnica, pošto su prethodno zazidana vrata na zapadnom zidu, a zatim je na nju naslonjena još jedna. Nije isključeno da je ovo prvo bila stambena, a zatim kultna građevina.
Izuzetno je zanimljiva građevina otkrivena na sjeverozapadnom kraju sjevernog podgrađa. Nažalost, ona je samo djelimično istražena malom sondom. Radi se o objektu pravougaone osnove, veličine oko 8 x 4 m, okrenutom po pravcu istok-zapad i prolazom na pravcu sjever - jug. Pokretni nalazi nijesu otkriveni, do palih ulomaka živopisa. Na jug se sada prostire pravougaono polje, prema gornjem gradu i kapiji na sjevernom bedemu, koje je nekad izgleda bilo okruženo zidom. Sa sjeverne strane tlo se naglo spušta. Utisak je, da se ovdje nalazila neka vrsta trijumfalne kapije, na ulazu u prostrani trg.
Ulice u gradu nijesu posebno istraživane, ali su dijelom očišćene na dva mjesta u gornjem gradu. Za sada se može govoriti o ulicama i uopšte o urbanizmu samo iz posljednje faze života grada, sa kraja srednjeg vijeka. Naravno, raspored ulica bio je uslovljen prirodom tla. Gornji grad bio je podijeljen ulicom na istočni i zapadni. Ta ulica je spajala kapiju na sredini sjevernog bedema sa poprečnom ulicom na južnoj strani grada, koja se kroz južnu kapiju spuštala u južno podgrađe. U zapadnom dijelu grada bile su tri ulice na pravcu istok-zapad, na različitim visinama, povezane uskim prolazima. Istočni dio grada na gornjoj terasi, bio je podijeljen na tri dijela. Prvi dio se prostire južno od crkve Sv. Jovana, i uništen je savremenim prekopavanjima. Naredna cjelina je od ovog odvojena, tako da je prolaz postojao samo između prostorija uz sjeverni bedem. Tu je i otkrivena ulica, izgrađena od naslaganog pločastog kamena. U nastavku se nalazio prostor sa gotovo sasvim srušenim zgradama, koji djeluje kao neko zatvoreno dvorište za ranije navedene zgrade. Posljednji dio je najviši u cijelom gradu, a izdvojen je bedemom. Dakle, kao da zapadni dio grada nije bio u posljednoj fazi obična stambena četvrt.

Grobovi

Sahranjivanje je vršeno izgleda u svim crkvama ili pored njih, pa i na mjestima gdje crkve nijesu poznate. Grobni prilozi otkriveni su samo uz skelete u Sv. Jovanu, uz Sv. Mariju i u grobnicama sjeverozapadno od crkve Sv. Marije. Najstarije su dvije grobnice. Starija grobnica je veća, sa posebno izrađenom rakom po sredini. U njoj je bilo sahranjeno oko 20 osoba, a brojni grobni prilozi pripadaju vremenu od VI - VII do XI vijeka, nije isključeno da je bila u upotrebi i kasnije. U manjoj bilo je sahranjeno više od četiri osobe, a grobni prilozi pripadaju vremenskom rasponu od VII do VIII - IX vijeka. Prilozi se sastoje od nakita, kopči i pređica, noževa, kresiva i posuđa. Kulturno, prilozi pripadaju Romejima i u nešto manjem broju Slovenima. Samo dio jedne gvozdene fibule pripada nosiocima Komanske kulture. U grobovima uz crkvu Sv. Marije nađen je poznosrednjovjekovni novac. U zapadnom dijelu crkve Sv. Jovana nađena je velika količina poremećenih kostiju, a u dva sačuvana groba, najmlađa, nađeni su djelovi odjeće i nakit. Tu su pokojnici bili katolici, nakit je iz jadranskog kulturnog kruga, ali datovanje nije pouzdano - možda XV ili XVI vijek. Zanimljivo je da uz Sv. Mariju i još jednu manju crkvu potoje grobnice okrenute po osi jug - sjever, što je možda uslovljeno starijom arhitekturom. Uz zapadnu i južnu stranu male crkve sa travejima bile su manje-više istovremeno prizidane grobnice, te je ta crkvica očigledno bila grobna kapela neke ugledne porodice iz grada. Uz sve ostale crkve grobovi nijesu posebno istraživani. Uglavnom se nailazilo na poremećene kosti, što govori o dugoj upotrebi tih mjesta za sahranjivanje.
U krajnjem sjeveropazadnom dijelu sjevernog podgrađa, nađene su ljudske kosti na dva mjesta, na površini tla (ispred "kapije") i u jednom rovu - po izgledu kostiju, to bi za sada mogli biti najstariji grobovi na Svaču.

Pokretni nalazi

Istraživanja Svača dala su bogate pokretne nalaze, grnčariju, nakit, novac, staklo. Nađeno je tridesetak novaca, od kojih jedan zlatan, tri srebrna, dok su ostali bronzani, odnosno bakarni. Tri najstarija su vizantijska, iz vremena od kraja XII do sredine XIII vijeka.


Nalazi ulomaka lonaca pokazuju da se romejsko stanovništvo održalo najmanje do devetog vijeka



Iz vremena Nemanjića su dva komada. Vizantijski, brojni nezavisno kovani novci iz okolnih gradova, okvirno svi pripadaju posljednjoj četvrtini XIV vijeka (po tri su kovana u Baru, Kotoru i nepoznatom gradu, možda Ulcinju, dva su kovana u Skadru, a ostali u nepoznatom gradu). Iz sredine XVI vijeka su dva mletačka novca (jedan je kovan u Kotoru); dva su iz XVIII - XIX vijeka; ostali se ne mogu bliže vremenski opredijeliti. Ovaj novac, uglavnom nađen u poremećenom ili površinskom sloju, ne datuje zatvorene cjeline, ali govori o opticaju tokom stoljeća, te se može povezati sa određenim istorijskim zbivanjima. Naročito su značajna kovanja nepoznatih gradova, kao i dosad nepoznate vrste kotorskog i skadarskog novca.
Veoma su bogati nalazi grnčarije, mada sve epohe nijesu podjednako zastupljene nalazima. Najbrojnija je kuhinjska grnčarija, zastupljena uglavnom loncima. Ulomci XI vijeka su malobrojni, i okvirno se mogu pripisati sjeverno - ilirskom krugu, u koji se pouzdano može odrediti grnčarija iz vremena od Mavrikija do Iraklija. Čak se može pomišljati da su grnčariju donijele izbjeglice sa sjevera. Nalazi ulomaka lonaca pokazuju da se romejsko stanovništvo održalo u Svaču najmanje do IX vijeka.
Najvjerovatnije drugoj polovini XII vijeka pripadaju vizantijski ulomci lonaca, poznati iz oblasti današnje Bugarske. Skoro sva poznosrednjovjekovna kuhinjska grnčarija pripada katoličkom kulturnom krugu, ali pred kraj života Svača zapaža se prisustvo uvoznih lonaca, vjerovatno mletačkog porijekla, poznatih iz nalaza u Istri i Dalmaciji. Svi nalazi amfora su vizantijskog porijekla, a javljaju se u rasponu od VI do XII vijeka. Brojni su i nalazi gleđosane grnčarije, veoma raznovrsne, iz XIII do XV vijeka. Sva je uvozna, iz radionica u jadranskom primorju.
Nalazi nakita ne pojavljuju se samo kao prilozi u grobovima, već i u sloju. Najstariji su nalazi iz dvije pomenute grobnice. Vizantijskom nakitu, poznatom od Krima preko Sicilije do Istre, pripadaju ogrlice sa staklenim perlama, jednostavne karičice (naušnice), prstenje, tri kopče korintske i jedna algota vrste, i nekoliko pređica, sve od bronze, a datuju se u VI - VII vijek.
Od fibula dvije su bronzane, jedna u vidu lava je poznodalmatinska, a druga u vidu goluba ima analogiju u Italiji, a mogu se datovati u kraj VI - VII vijeka. Dio gvozdene fibule tzv. Komanske kulture, čiji su se nosioci doselili u Novi Epir i Prevalis pred kraj VII vijeka, a gvozdena igla fibule nađena je u poremećenom sloju, mogla bi pripadati sjevernoilirskoj proizvodnji VI - VII vijeka. Za ovim nalazima vremenski slijedi posrebren prsten takođe nađen u grobnici, poznat u grobljima X - XI vijeka na vizantijskom prostoru.
U slojevima XIV vijeka u gornjem gradu, nađeno je nekoliko prstena, djelova naušnica, perli. Najmlađi nakit je iz crkve Sv. Jovana - ogrlice od staklenih perli ili od staklene paste, prsten, krstić, medaljon, ogrlica od upletene žice sa koštanim perlama. Ovaj nakit je primorskog porijekla i nije stariji od XV - XVI vijeka.
Mada ne toliko brojni, vrlo su značajni nalazi stakla. Iz XI -IX vijeka je nekoliko ulomaka čaša sa stopom. Najbrojniji su stakleni predmeti XIII - XIV vijeka - prije svega čaše ukrašene rebrima, zatim one ukrašene kapljama, a zatim i različiti drugi oblici. Najznačajniji su nalazi staklene zgure i staklenog premaza na pečenoj glini, jer ukazuju na proizvodnju staklenih posuda u Svaču. To se potvrđuje i slučajnim površinskim nalazom komada staklene ploče, od koje su duvanjem izrađivane posude. Po vrsti stakla, ova proizvodnja može se datovati u drugu polovinu XIV vijeka.
Prilikom iskopavanja nađeni su i brojni drugi predmeti od gvožđa i bronze, među kojima su djelovi kućne opreme (okovi, klinovi, šarke, brave i sl.), djelovi oružja i oruđa. Među oružjem su veći djelovi dva jednosjekla mača XV - XVI vijeka iz četvorougaone kule, brojni vrhovi strelica. Među vojnom opremom značajna je mamuza iz XIV vijeka iz četvorougaone kule. Među oruđem su česti noževi, kresiva u grobovima, djelovi grebena za vunu i oruđa korišćenih u tkanju. Na razvijeno stočarstvo, odnosno ovčarstvo, ukazuju brojni glineni pešljenci iz cijelog poznog srednjeg vijeka.
Svač - grad crkava, najviše je stradao u mongolskoj provali sredinom XIII vijeka, čije ruševine mjesno stanovništvo i danas naziva "Kišat" - Kishat, što na albanskom jeziku znači "crkve". U Svaču kao središtu istoimene episkopije, koja je bila pod jurisdikcijom Barske arhiepiskopije, nalazila se katedralna crkva Sv. Jovana, a u predgrađu velika crkva čiji je patron bila Sv. Marija.


Na mjestu nad kojim se izdiže staro utvrđenje Svač i dan danas stoje ostaci ilirske gradine



Dok se za katedralnu crkvu zna godina gradnje (1300) na osnovu oštećenog natpisa koji je namjerno uništen, a ostala je samo godina, dotle se za godinu podizanja crkve Sv. Marije ne zna pouzdano, ali nalazimo jedan potpuni natpis u rekonstrukciji T. Ippena, i dva oštećena nečitljiva natpisa od kojih se na jednom raspoznaju tek znakovi, dok su na drugom "obijena pisma" i "nije ih moguće ustanoviti".
Tvrđava Svač leži na vrhu, a podgrađe na nešto nižem platou grebena koji se izdiže između Šaskog jezera i doline koju presijeca put za Skadar.
Od zidina koje su štitile izduženi hrbat grebena sasvim je malo ostalo. Postojale su dvije kapije; južna prema Jezeru, i sjeverna prema današnjem selu Šas. Među ruševinama u gradu ističe se crkva sa kulom, postavljena na jednoj od dominantnih tačaka grebana. To je veća, jednobrodna građevina, ozidana manjim kvaderima krečnjaka uz veću postojeću kulu čije je prizemlje presvođeno gotičkim svodom, iskorišćeno za smještaj polukružne crkvene apside. Brod, prostorno podijeljen niskim zidom na veći narteks i manji naos, bio je pokriven drvenim krovom. Zapadni portal pokazuje romaničke oblike. U apsidi se naziru tragovi živopisa. Ova crkva predstavlja, po svojoj prilici gradsku katedralu za koju se zna da je bila posvećena Sv. Ivanu.
U ruševinama podgrađa, na platou, sjeverno od tvrđave, bilo je sedam crkava, među kojima se veličinom i obradom ističe jednobrodna građevina zidana manjim kvaderima krečnjaka u romaničko - gotičkim oblicima. Ima pravougaonu apsidu koja je bila zasvođena podužnim gotičkim svodom. Trijumfalni luk takođe je gotičkog preloma. Tri sačuvana prozora su gotička dok je portal romantički. Pod nadvratnikom portala, u uglovima, postavljena je po jedna konzola od kojih je sjeverna isklesana u obliku životinjske a južna u vidu ljudske glave. Sudeći po tragovima freske u lineti portala, crkva je bila posvećena Bogorodici. U crkvi ima tragova fresaka. Na zapadnoj fasadi uzidane su nadgrobne ploče sa latinskim antpisima, biskupa Marka (iz 1262) i biskupa Petra (iz 1284). Ostale crkve u podgrađu su manjih dimenzija. Dvije su jednobro-dne kamene građevina sa po jednom polukružnom apsidom, dok je treća dvojna i ima dvije apside. Bile su pokrivene drvenom krovnom konstrukcijom.
Svač je počeo opadati početkom XV vijeka, o čemu svjedoči pismo njegovog biskupa Mlecima (iz 1406.), od kojih se traži pomoć za obnovu gradskih zidina. Kada je barski nadbiskup M. Bizzi posjetio Svač 1610. grad je bio u ruševinama.
Crkva Sv. Marija u Svaču, po usmenom predanju, nalazila se u podgrađu Svača, na prilazu gradu. Posvećena je Sv. Mariji, što potvrđuje činjenica da je u lineti zapadnog portala bila naslikana Bogorodica. Na ovom mjestu se predstavlja patron crkve.
Na ovu crkvu odnosi se pričanje katoličkog misionara Leonardija, zasnovano možda na predanju. On piše 1642. god. da je kralj Uroš za katolike u Svaču sagradio bogorodičnu crkvu. Čitanje i tumačenje tri latinska natpisa koji su postojali u zapadnom zidu crkve, a od kojih se do danas nije očuvalo praktično ništa, ne pružaju o crkvi nijedan pouzdaniji podatak.
Među jednobrodnim crkvama sa pravougaonim apsidama crkva Sv. Marije u Svaču je najbolje očuvana. U naosu su se očuvali ostaci niske zidane pregrade koja je odvajala prezviterijalni dio crkve od prostora za vjernike. Dok su prozori na crkvi gotski, portal ima romansku linetu, ali su njegovi profili takođe gotski. Zidovi su građeni od kamenih kvadera koji su složeni u vodoravne redove.
Na katedrali Svača, podignutoj 1300. god, jedva se zapaža prisustvo gotike. Stoga će Sv. Marija, sa istaknutim elementima gotskog stila, biti nešto mlađa od katedrale, te se može smatrati za spomenik sa početka XIV vijeka. Vjerovatno je, da je crkva Sv. Marije bila franjevačka crkva.
U ostacima Svača (Šasa) vidljivi su zidovi više zgrada koje su nastale u srednjem vijeku. U zidovima kule u koju je ugrađena apsida katedrale Sv. Jovana izvjesne pojedinosti su očito romanskog porijekla, što potvrđuje da su i u Svaču podizane profane građevine od trajnog materijala.
Nema sumnje da je u ilirsko doba na gredi iznad koje se nalazi staro utvrđenje-naselje-Svač (Šas), upravo na njenom najdominantnijem dijelu, bila ilirska gradina. Nekoliko velikih blokova kamena na ivici kamene kose, a još više, način vertikalnog cijepanja stijena na njoj (pucanjem kamena na vrlo niskoj temperaturi pod dejstvom vrele vode), i jedna grobna amfora, nađena u selu Štoju, ukazuju na njene tragove.
Ovo srednjovjekovno naselje spominje se pouzdano tek u XI vijeku, na Splitskom crkvenom saboru - uidelicet catariensis, antibarensis, dulciniesis et suacensis (1045-1067). Sudeći po tome što su ga 1242. razorili Mongoli, koji to isto nijesu mogli uraditi s Ulcinjom, smije se zaključiti da je bilo slabo utvrđen.
Prvi put je Svač pomenut u buli pape Aleksandra II 1067. god. kao episkopski grad. Oko 1183. god. osvojio ga je Stevan Nemanja i sa ostalim zetskim gradovima pripojio Raškoj. Razorili su ga Mongoli 1242, a obnovila ga je krajem XIII vijeka kraljica Jelena. Potpuno je opustošio kada su ga zauzeli Turci 1571. godine.
Po legendi, koju su zapisali Đustinijani (1533) i Bici (1610), Svač je imao toliko crkava koliko godina ima dana, ali se danas u ruševinama mogu raspoznati temelji dveju najvećih - katedralne, Sv. Jovana Krstitelja (alb. ShČn Gjon), na najvišem dijelu grada, i franjevačke, Sv. Marije (alib. ShČn Mrija), na zaravni u podgrađu.
U crkvi Sv. Jovana, koja je prema oštećenom natpisu na zapadnoj fasadi zidana godine 1300, V. Korać misli, s obzirom na fragmente uzidane u zapadni zid, da je ovdje postojala ranije crkva, pa da su je vjerovatno Mongoli srušili. Apsida crkve je ubačena u prizemlje starije kule od koje se sačuvao i sprat.


Bici je zapisao da Svač ima 365 crkava – onoliko koliko i dana u godini. Slično je pisao i Degran


Crkva Sv. Jovana

Crkva Sv. Jovana, koja je locirana u centralnom dijelu utvrđenog grada sagrađena je u nepoznato vrijeme, u periodu koji se samo okvirno može utvrditi. Nažalost, arheoloških nalaza, koji bi ukazivali na vrijeme građenja samog objekta nije bilo.
Sonda je postavljena u unutrašnji prostor, u jugozapadnom uglu crkve. U sondi je pronađen jedan zid za koji se sasvim opravdano može zaključiti da predstavlja ostatke starije crkve koja se nalazila u ovome prostoru svakako prije građenja crkve Sv. Jovana.
U lineti portala crkve van grada sačuvali su se djelovi freske Bogorodice. Sudeći po mjestu na kome se nalazi, freska prikazuje patrona crkve. Na ovo su već skrenuli pažnju Degrand i Petković.
U izvještaju o putovanju 1610. godine, Bici piše da Svač ima crkvu Sv. Jovana Krstitelja, pored mnogih drugih koje su bez krova. Građevina je, po Biciju, dovoljno prostrana.
Degran i I. Marković smatraju da je crkva Sv. Jovana katedrala. Obojica se oslanjaju na Bicija. Međutim, Bici uopšte ne pominje katedralu u Svaču.
Kao jedini ozbiljan razlog za pretpostavku da je crkva van grada bila katedrala, mogla bi da posluži pojava nadgrobnog natpisa jednog episkopa na njenom zapadnom zidu (G. Millet, "LČancien art serbe. Les eglises, Paris", 1919, 47), govori o ovoj crkvi kao o katedrali Svača, vjerovatno na osnovu pomenutog natpisa, o kome se mogao informisati preko Degrana. Katedrala je, bez sumnje, bila jedan od najvažnijih objekata srednjovjekovnog grada uopšte. Pred njom se obrazuje glavni trg; oko nje se odvija znatan dio javnog života. Crkva Sv. Jovana imala je kulu-zvonik. Visoki zvonik u obliku kule redovan je pratilac katedrala u primorju. Srednjovjekovni novac Svača dokazuje da je gradska katedrala zaista bila posvećena sv. Jovanu.
Na novcu Svača predstavljen je lik Sv. Jovana, svakako kao zaštitnika grada. Obično je isti svetitelj i patron katedrale. Sa jakim razlozima se može tvrditi da je crkva u gradu bila katedrala. U prilog tome govore njen položaj, okolnost što je uz nju postojala kula-zvonik, koja se po pravilu podiže uz gradske katedrale, i, najzad, što je ova crkva prema lokalnom predanju bila posvećena Sv. Jovanu. Može se smatrati da je poznat datum građenja svačke katedralne crkve, čiji su se ostaci do danas očuvali. Pored zapadnih vrata crkve ugrađena je ploča sa koje je namjerno otučen latinski natpis. Na kraju natpisa ostala je godina 1300. Na ovome mjestu sa godinom morao je stajati donatorski natpis, koji se, svakako, odnosio na građenje crkve.
Iznutra i spolja polukružna apsida, postavljena je na istočnoj strani, zasvođena polukalotom, ugrađena je u prizemlje starije kule, moguće zvonika, koji je zidan prilično rustično, ali izvjesno u romanskoj tehnici.
Portal, u zapadnom zidu, ima polukružnu linetu. Sjeverni zid se spaja sa odrambenim gradskim zidom, a u južnom zidu je nekoliko manjih prozora. Jedan od njih ima prelomljeni luk. Istočni dio crkve, svakako prostor hora, bio je odvojen niskim parapetnim zidom.

Crkva Sv. Marije

Degran je na zapadnoj fasadi crkve Sv. Marije, sjeverno od portala, pročitao dva latinska nadgrobna natpisa. Ippen je sem ova dva zapazio i nacrtao fragment još jednog natpisa (GZM, XI, 1899, 20; Ippen, GZM, XIV, 1902, 552-557).
Sva tri natpisa bila su uklesana na posebno obrađenim kamenim pločama. Prva dva više ne postoje. Dio trećeg još se drži u zidu crkve, ali je od teksta ostalo tako malo da nije moguće pročitati nijednu riječ. Prvi se natpis odnosi na episkopa Marka. Na kraju teksta stoji: (1262. godina), a Degran pretpostavlja da je Marko, možda Farlatijev šesti bezimeni episkop Svača, pomenut 1259. godine.
U drugom natpisu pominje se Petar, po Degranu episkop, po Ippenu monah (pater). Ippenovo čitanje izgleda tačnije. Smatra se, na osnovu nadgrobnog natpisa episkopa da je crkva podignuta prije 1262. g. Crkva Sv. Marije podignuta je poslije katedrale, tj. poslije 1300. godine. Misionar Leonardi u izvještaju Kongregaciji 1642. godine, piše, tj. tvrdi, da je Bogorodičnu crkvu u Svaču podigao kralj Uroš, (po svoj prilici mislio na kralja Milutina), te tako ni ovaj podatak ne bi govorio protiv predloženog datovanja crkve.
Za crkvu Sv. Marije rečeno je, da je van grada. Deroko pretpostavlja da je na zaravni, na kojoj se pored Sv. Marije nalazilo i nekoliko manjih crkava i na kojoj je bilo naselje (varoš Svač), dok se na stjenovitoj kosi, pokraj jezera, nalazila tvrđava.
Legenda o crkvama u Svaču održala se do danas. Mada je Svač bio malo naselje, u njegovim ruševinama još je moguće prepoznati osam crkava. Ističu se dvije veće crkve. Jedna se nalazila na kosi, unutar gradskih zidina, druga sjeverno od grada, prema Šasu (V. Korać, Graditeljska škola Pomorja, knjiga 49, Beograd, 1965, str. 60).
Đustinijani piše 1533. da se u Svaču nalaze ruševine 360 crkava i kapela (Ljubić). Martin Bici bilježi da je Svač imao 365 crkava, onoliko koliko je dana u godini. Slično je pisao i Degran.
Vrijeme nastanka Sv. Marije u Svaču može se približno odrediti. Valja ga tražiti prvenstvno u okviru lokalnih stilskih odnosa. Na katedrali Svača, podignutoj 1300. god, jedva se zapaža prisustvo gotike. Stoga će Sv. Marija, sa istaknutim elementima gotskog stila, biti svakako nešto mlađa od katedrale, te se može smatrati za spomenik sa početka XIV vijeka. Vrlo je vjerovato da je Sv. Marija bila franjevačka crkva. Za to bi, uz opšte razloge, govorio i njen položaj, u podgrađu, na prilazu gradu.
Svač, najatraktivniji mrtvi grad na Jadranu, danas živi samo u legendama


Po jedna crkva za svaki dan u godini


Iako je prema predanju imao 365 crkava - za svaki dan u godini po jednu, u ruševinama zetskog srednjovjekovnog grada Svača danas se naziru temelji samo njih osam. Najatraktivniji mrtvi grad na cijeloj jadranskoj obali, nastao u vrijeme vizantijskog cara Justinijana početkom 6. vijeka, prestao je da živi sa pojavom Turaka na ovim prostorima, krajem 16. vijeka.
Malo utvrđenje udaljeno 25 kilometara sjeveroistočno od Ulcinja tokom svog 11- vjekovnog postojanja bilo je interesantno i izazovno mnogim osvajačima, putopiscima, arheolozima i zbog bogomolja, naročito sveštenicima. Đenovljanin Frančesko Đustinijani 1533. godine zabilježio je da se u starom episkopskom gradu nalaze ruševine 360 crkava i kapela. Obilazeći ruševine, 80-tak godina kasnije, barski nadbiskup Marin Bici zapisao je da je u Svaču postojalo onoliko crkava koliko u godini dana.
Ime Svača kao episkopskog grada prvi put se pominje u buli pape Aleksandra II 1067. godine. Oko 1183. godine Svač je osvojio srpski župan Stefan Nemanja i sa ostalim zetskim gradovima ga pripojio Raškoj, 1242. horde Mongola su ga sravnile sa zemljom, nešto kasnije ga je obnovila kraljica Jelena, dok je 1571. dolaskom Turaka potpuno opustošen. Međutim, kustos ulcinjskog muzeja Mileva Nikolaidis kaže da je Svač počeo da se urušava početkom 15. vijeka o čemu i svjedoči pismo njegovog biskupa Mlecima 1406. godine u kome traži pomoć za obnovu gradskih zidina.

- Svač je najviše stradao prilikom upada Mongola 1242, koji su prethodno bezuspješno danima u opsadi držali ulcinjski Stari grad. Ruševine nastale u mongolskoj najezdi, mještani i danas nazivaju kišat, što na albanskom jeziku znači crkve. Krajem tog vijeka, grad je obnovila kraljica Jelena, žena kralja Uroša I, koja je tada kao udovica živjela u Ulcinju - kaže Nikolaidis i legendu o velikom broju crkava u relativno malom gradu objašnjava izuzetno bogatim životom stanovnika, koji su prema njenim riječima, pored svojih domova gradili male crkve kako bi izbjegli gužve u velikim i centralnim bogomoljama.
Nikolaidis je učestvovala u do sada najobimnijim istraživanjima starog episkopskog grada, obavljenim u oktobru i novembru 1985. godine.

- Najdetaljnija istraživanja obavljena su na utvrđenom dijelu grada zbog pretpostavke da je tu stanovništvo vodilo najintenzivniji život. Sve vidljive crkve su sondirane, dok je broj istraženih stambenih objekata neznatan. Utvrđeno je da najstariji nalazi sa Svača pripadaju praistorijskom dobu- navodi Nikolaidis i ističe da su iskopavanja potvrdila da se u Svaču, kao središtu istoimene episkopije koja je bila pod jurisdikcijom barske arhiepiskopije, nalazila katedralna crkva Sv. Jovana, a u predgrađu velika crkva čiji je patron bila Sv. Marija. Te dvije crkve, prema njenim riječima, bile su predmet detaljnog istraživanja, jer su najviše među onima čiji se temelji danas razaznaju u svačkim ruševinama.

- Katedrala, koja je prema oštećenom natpisu na zapadnoj fasadi zidana 1300. godine, nesumnjivo je bila jedan od najvažnijih objekata srednjovjekovnog grada. Bila je locirana u centralnom dijelu utvrđenja i na trgu ispred nje odvijao se znatan dio javnog života. Građena je u romaničkom stilu, ali se prema nekim pretpostavkama, na njenom mjestu ranije nalazila neka druga crkva koju su srušili Mongoli.
Crkva Sv. Marije nalazila se na zaravni u podgrađu i za razliku od katedrale nije poznata godina njene izgradnje, ali se zbog istaknutih elemenata gotskog stila pretpostavlja da je mlađa. Prema svemu sudeći, Sv. Marija je bila franjevačka crkva na što ukazuje i njen položaj u podgrađu na prilazu gradu - kaže Nikoloaidis, konstatujući da su sve svačke crkve bile ukrašene dekoracijom i freskama.
Iznad Šaskog jezera uočljivi su i ostaci drevnih zidina i dvije kapije koje su služile za ulazak iz podgrađa, prema današnjem selu Šas i silazak do jezera.

- Ulice u gradu nijesu posebno istražene, ali su dijelom očišćene i zasad se može govoriti o urbanizmu samo iz posljednje faze života grada, sa kraja srednjeg vijeka. Sahrane su, prema svemu sudeći, obavljane u crkvama ili pored njih, a prilozi u grobnicama pripadaju Romejima i u manjem broju Slovenima. Nađeno je i 30 - ak novčića od kojih je jedan zlatni, tri srebrna dok su ostali bronzani i bakarni. Tri najstarija su iz vizantijskog doba, dva iz vremena Nemanjića dok ostali pripadaju Mlecima. Utvrđeno je da su po tri novčića kovana u Baru i Kotoru, a po dva u Skadru i vjerovatno u Ulcinju. Posebno su zanimljivi novčići iz Svača, kovani u 15. vijeku, na kojima je predstavljena ta tvrđava sa renesansnim oblicima, na tri sprata sa kolonadama i donžon kulom. Veoma su bogati i nalazi grnčarije, nakita, oružja i oruđa i u nešto manjem obimu stakla - navodi Nikolaidis, naglasivši da se sve što je pronađeno u iskopavanjima 1985. godine nalazi u muzeju.

- Iako još nije prezentovan ni publikovan, kompletan materijal je muzeološki obrađen. Ideja od koje nećemo odustati je da sav nađeni materijal na Svaču konzerviramo i njegovim izlaganjem u dvije najviše crkve, stvorimo svojevrstan muzejski kompleks- kaže Nikolaidis.
Svač - grad crkava, uz Stari grad, danas pripada kulturno- istorijskim spomenicima I kategorije.